W 1828 roku Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu zleciła pomiar powierzchni dóbr górniczo-hutniczych Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. We wrześniu tego samego roku wybudowano na szczycie Łysicy słup – główny punkt triangulacyjny będący początkiem układu współrzędnych prostokątnych. Był to, posadowiony na litej skale, kamienny postument czworościenny z marmurową płytą w górnej płaszczyźnie. Nad postumentem zbudowano drewnianą kopułę obserwatorium astronomicznego z dachem zdejmowanym przy pomocy żurawia. Ponad dachem umieszczono sygnał do celowania na wysokości 4,8 m nad ziemią. Obserwatorium zostało połączone korytarzem z budynkiem mieszkalnym składającym się z dwóch pomieszczeń. Nieopodal tego budynku wybudowano szopę dla służby. Punkty bazowe zostały zastabilizowane ciosanymi z kamienia słupkami, posadowionymi na murowanym fundamencie. Pozostałe punkty triangulacyjne stanowiły słupy drewniane o średnicy 24 cm, wkopane w ziemię na głębokość 2,3 m. Zabudowę punktów głównych i bazowych wykonano w postaci wież lub sygnałów (piramidy z czterech lub trzech żerdzi).
W 1830 roku zburzony został główny punkt triangulacyjny. W roku 1834 postawiono nowy znak w postaci piramidy murowanej z kamienia o postumencie czworościennym, posiadającej na szczycie żelazny krzyż. Bok postumentu miał 3,6 m szerokości, a wysokość poziomych ramion krzyża ponad terenem wynosiła 8,9 m. Była to budowla dużo większa niż poprzednia, podobna do kapliczki z krzyżem, co prawdopodobnie miało ją uchronić przed zniszczeniem.
Dalsze losy opisanych budowli nie są znane.
Tadeusz Dybczyński wspominając pobyt na Łysicy w roku 1904 tak opisał znajdującą się wówczas na szczycie wieżę:
„Odetchnąwszy cokolwiek po uciążliwym pochodzie skierowaliśmy się ku wschodniej stronie góry, gdzie na podniesieniu, umyślnie zbudowanym z kamieni i ziemi, wznosiła się wysoko na jakieś 20 metrów wieża strategiczna, tak zwany w tych okolicach – sztomber.
Były to cztery grube słupy jodłowe, odpowiednio ociosane, pochyło, w czworobok, wbite w owe podniesienie i u góry połączone ze sobą platformą z desek parocalowej grubości, upiększoną również z desek zbudowanym daszkiem. Platforma ta, dziurawa w paru miejscach ma z 9 łokci kwadratowych”.
Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku stała jeszcze na Łysicy wieża triangulacyjna. W przewodniku geologicznym dla turystów z 1968 roku czytamy:
„Widok stąd jest dość ograniczony, gdyż zasłania go wysokopienny las. […] Nadzwyczaj rozległy widok jest z wieży triangulacyjnej…”
Jedyną pozostałością po opisanych budowlach jest obecnie zarys kamiennego postumentu w pobliżu drewnianego krzyża. Odkrył go w 2019 roku dr Bartosz Kozak. Lokalizacja, wymiary i użyty do budowy materiał świadczą, że jest to pozostałość po dziewiętnastowiecznym, głównym punkcie pomiarowym.
Literatura:
- F. Armiński. Opis Góry Świętokrzyskiej, „Pamiętnik Sandomierski”. Poszyt V, VI,VII i VIII, 1830, s. 431-439.
- E. Berezowski. Polska siec triangulacyjna z lat 1828-1829 na terenie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 29/3-4, 1984, s. 605-614.
- T. Dybczyński, Z teki turysty. Opis 88-o milowej podróży po kraju. M. ARCTA w Warszawie, 1909, 172 s.
- Z Kotański, Z plecakiem i młotkiem w Góry Świętokrzyskie. Przewodnik geologiczny dla turystów, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 1968, 226 s.
- B. Kozak. Pozostałości głównego punktu pomiarowego sieci triangulacyjnej Staropolskiego Okręgu Przemysłowego z 1828 r. na szczycie Łysicy, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 64/4, 2019, s. 109-114.
- S. Żeromski. Puszcza Jodłowa, Dom Książki, Kraków 1989, 48 s.
Główny punkt pomiarowy z 1828 r. na szczycie Łysicy wraz z towarzyszącymi zabudowaniami,a także planowane formy utrwalenia punktów pomiarowych na Łysicy (4) oraz koło Rudek i Lipowego Pola (5), źródło: F. Armiński. Opis Góry Świętokrzyskiej, „Pamiętnik Sandomierski”. Poszyt V, VI,VII i VIII, 1830, s. 431-439.