W myśl artykułu 8 Ustawy o Ochronie Przyrody z roku 2004, park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk. Wykonanie tego zadania wymaga orientacji w sytuacji istniejącej w ekosystemach, oraz wiedzy na temat czynników wpływających pozytywnie lub destruktywnie na stan siedlisk przyrodniczych. Konieczna jest też ocena skutków oddziaływania tych czynników, a także celowych działań ochronnych. By sprostać temu zadaniu, konieczne jest prowadzenie w parkach narodowych (a także obszarach „Natura 2000″, zlokalizowanych częstokroć w granicach parków narodowych), stałych obserwacji przyrodniczych, dających możliwość oceny: stanu siedlisk przyrodniczych, różnorodności biologicznej (bogactwa gatunkowego zwierząt, roślin i grzybów), przebiegu spontanicznych procesów w ekosystemach, wpływu czynników zewnętrznych (naturalnych i antropogenicznych) itp. Najskuteczniejszym sposobem realizacji powyższego zadania jest prowadzenie badań (obserwacji) naukowych w tym zakresie oraz śledzenie osiągnięć nauki (zarówno krajowej jak i światowej) w zakresie ochrony przyrody i praktyczne wdrażanie ich wyników. W związku z tym monitoring przyrody, naukowe badania inwentaryzacyjne, a także wdrażanie najnowszych osiągnięć naukowych w zakresie ochrony przyrody, są jednymi z podstawowych zadań statutowych parku narodowego.
Prowadzeniem badań naukowych i realizacją monitoringu przyrody w Świętokrzyskim Parku Narodowym, a także wskazywaniem najnowszych osiągnięć naukowych i rozwiązań w zakresie ochrony przyrody zajmuje się Dział Monitoringu, Badań i Analiz. Jest to komórka organizacyjna o długiej tradycji. Jej początki sięgają roku 1972, kiedy to utworzono w Świętokrzyskim P. N. Stację Naukowo-Badawczą i Muzeum Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
Do jej podstawowych zadań należy:
- opracowywanie i realizacja programów monitoringu przyrody i badań naukowych na terenie Parku oraz nadzór nad ich przebiegiem;
- śledzenie osiągnięć nauki (zarówno krajowej jak i światowej) w zakresie ochrony przyrody i wskazywanie wynikających z postępu wiedzy rozwiązań możliwych do zastosowania w praktyce ochronnej Parku;
- prowadzenie i koordynowanie badań prowadzonych prac naukowo-badawczych;
- ścisła współpraca z pozostałymi działami w parku w zakresie planowania i określania sposobów realizacji zadań związanych z ochroną przyrody, udostępniania parku do zwiedzania oraz edukacji
- gromadzenie, katalogowanie oraz udostępnianie zbiorów Parku obejmujących przede wszystkim zbiór dowodowych materiałów przyrodniczych (zielnik, zbiory entomologiczne, itp.);
- współpraca naukowa z uczelniami i instytucjami naukowymi w Polsce i za granicą oraz parkami narodowymi i przyrodniczymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami zajmującymi się ochroną przyrody, jej monitoringiem, przyrodniczymi badaniami inwentaryzacyjnymi, itp.;
- organizacja i współorganizacja seminariów, konferencji, sympozjów naukowych;
- gromadzenie materiałów do bibliografii Parku i jej opracowywanie we współpracy z innymi działami;
- prowadzenie działalności w zakresie przyrodniczej informacji naukowej dla pracowników Parku;
- obsługa Rady Naukowej Świętokrzyskiego Parku Narodowego;
- uczestnictwo w działalności edukacyjnej Parku w zakresie: prowadzenia szkoleń kameralnych i terenowych dla pracowników Parku, w szczególności służby terenowej, oraz prowadzenia prelekcji, wykładów i zajęć terenowych dla grup specjalistycznych, a także publikowania własnych prac popularno-naukowych;