Atrakcje turystyczne

Puszcza Jodłowa
Jarzębina świętokrzyska
Utwory geologiczne
Wał kultowy
Gołoborze

Widok na Chełmową Górę z galerii widokowej

Puszcza Jodłowa

Obwód ochronny Dąbrowa, fot. P. Szczepaniak

Obwód ochronny Dąbrowa

Lasy Gór Świętokrzyskich rozsławił Stefan Żeromski w poemacie „Puszcza Jodłowa” i w innych swoich utworach literackich. Zachwyt nad nią udzielił się badaczom, którzy wykazali i wciąż wykazują w różnej skali, fenomen naukowy tego obszaru. Jednak najważniejszym z fenomenów pozostaje las, a w nim wyżynny jodłowy bór mieszany Abietetum polonicum. Zbiorowisko o charakterze endemicznym, uznane przez innych badaczy europejskich. Po raz pierwszy zostało opisane w 1928 roku na podstawie materiałów z Gór Świętokrzyskich.

Zbiorowisko to występuje tylko na terytorium Polski. Jego największe połacie możemy obserwować w Górach Świętokrzyskich (w tym ŚPN) oraz na Roztoczu. Lasy tego typu występują przede wszystkim na glebach brunatnych kwaśnych i murszowo glejowych. Głównym gatunkiem w drzewostanie i bardzo częstym w niższych warstwach lasu jest jodła pospolita. W domieszce występuje przede wszystkim buk, dąb szypułkowy i dąb bezszypułkowy. Rzadziej osika, olsza czarna, brzoza brodawkowata, świerk. Warstwa krzewów najliczniej jest reprezentowana przez malinę oraz bez koralowy. Rzadziej jarzębinę i kruszynę.

Z roślin zielnych najczęściej spotykane są: szczawik zajęczy, konwalijka dwulistna, kosmatka owłosiona, wietlica samicza, narecznica krótkoostna, gajowiec żółty, borówka czarna. Z mszaków możemy dostrzec płonnika strojnego, tujowca tamaryszkolistnego, merzyka pokrewnego, rokietnika pospolitego oraz żurawca fałdowanego.

Występujący na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego wyżynny jodłowy bór mieszany, różni się zdecydowanie od tego samego zespołu leśnego znajdującego się w Górach Świętokrzyskich, lecz pozostającego poza terenem ŚPN. W Świętokrzyskim Parku Narodowym przyroda gospodaruje niemal sama, bez udziału człowieka. W przeciwieństwie do terenów nie objętych ochroną i wykorzystywanych gospodarczo, możemy obserwować tu naturalną sukcesję biologiczną, dużą ilością martwej materii organicznej i większą bioróżnorodnością.


Jarzębina świętokrzyska

Zespół jarzębiny świętokrzyskiej (Sorbetum sanctae-crucianum)

Zespół jarzębiny świętokrzyskiej, fot. P. Szczepaniak
Zespół jarzębiny świętokrzyskiej

Warunki siedliskowe panujące w centralnej części gołoborza pozwalają tylko na skąpą wegetację mało wymagających gatunków mchów i porostów. Pojawiające się siewki drzew, krzewów i roślin wyższych szybko zamierają z powodu braku wody i możliwości ukorzenienia. Centralna część gołoborza długo pozostaje bezleśna.

W brzegowej części gołoborza dopływ materii organicznej jest bardziej obfity. Na gołoborze opadają liście i igły drzew a niekiedy także całe pnie obumarłych drzew. W dalszym ciągu są to jednak warunki zbyt surowe dla większości naszych drzew i krzewów.

Pierwszym drzewem, jakie pojawia się na obrzeżach gołoborzy i potrafi poradzić sobie z tak trudnymi warunkami siedliskowymi jest światłożądna jarzębina. System korzeniowy tego drzewa posiada zdolność przerastania wolnych przestrzeni między głazami i docierania do podłoża mineralnego. Inne drzewa jak jawor, świerk, jodła, buk osiedlają się dopiero wtedy, gdy luki między blokami skalnymi wypełnione zostaną przez osady mineralne i organiczne.

Jarząb pospolity jest zawsze głównym, lub wręcz jedynym składnikiem warstwy krzewów lub drzewostanu porastającym obrzeża wszystkich gołoborzy łysogórskich, stąd też wyróżniono regionalny zespół roślinny jarzębiny świętokrzyskiej (Sorbetum sanctae-crucianum)

Omawiane zbiorowisko jest ubogie florystycznie. Przeważają w nim borowe gatunki runa. Duże znaczenie mają mchy takie jak: widłoząb miotlasty, rokietnik pospolity, płonnik strojny i gajnik lśniący. W warstwie zielnej najczęściej spotykane są paprocie: narecznica szerokolistna i narecznica krótkoostna oraz paprotka zwyczajna, borówka czarna i szczawik zajęczy.


Utwory geologiczne – osobliwości i bogactwo

Wychodnia skalna na Łysej Górze, fot. G. Szymański
Wychodnia skalna na Łysej Górze

Jedną z atrakcji Świętokrzyskiego Parku Narodowego jest niewątpliwie budowa geologiczna podłoża. Obszar ŚPN leży bowiem na terenie Gór Świętokrzyskich, obok Sudetów – jednych z najstarszych Gór w Polsce i w Europie. Mimo, że Góry Świętokrzyskie nie imponują topografią i zróżnicowaniem morfologicznym, stanowią olbrzymią atrakcję pod względem różnorodności rodzaju i wieku skał.

Nieco mniejszą różnorodność pod względem rodzaju skał obserwujemy na terenie samego Parku. Pasmo Łysogórskie zbudowane jest ze skał osadowych górnokambryjskich (piaskowców kwarcytowych, łupków). Najwyższe szczyty tego pasma to Łysica 612 m n.p.m., Agata 608 m n.p.m. oraz Łysa Góra 595 m n.p.m. Przemierzając te tereny należy uzmysłowić sobie, że poruszamy się po skałach paleozoicznych mających ponad 500 mln lat. Starsze skały występujące na powierzchni, a nie pod przykryciem skał młodszych bądź osadów lodowcowych występują w Polsce poza Górami Świętokrzyskimi tylko w Sudetach. Występujące na powierzchni skały w Tatrach są bowiem znacznie młodsze.

Pod przykryciem cienkiej warstwy gleby znajdują się utwory ordowiku i syluru. Obserwować je można na peryferiach pasma Łysogórskiego oraz w obrębie dolin. Piaskowce dewońskie i łupki budują natomiast Pasmo Klonowskie z Górą Bukową – 483 m n.p.m., Psarską – 412 m n.p.m. oraz Miejską – 426 m n.p.m., a także Pasmo Bostowskie i Pokrzywiańskie z Chełmową Górą – 351 m n.p.m.

Swoistą osobliwość Świętokrzyskiego Parku Narodowego stanowi niewątpliwie skarpa Zapusty. Znajduje się ona w pobliżu miejscowości Rudki. Zbudowana jest ze skał węglanowych. To sprawia, że występują na niej charakterystyczne zespoły roślinne i zwierzęce.


Wał kultowy

Wał kultowy na Łyścu, fot. P. Szczepaniak
Wał kultowy na Łyścu

Szczyt Łysej Góry otacza kamienny wał, ułożony z głazów piaskowca kwarcytowego. Jego długość wynosi około 1,5 km, a wysokość dochodzi do ponad 2 m. Podobne budowle występują na Ślęży, Raduni i Górze Kościuszki w województwie dolnośląskim. Prawdopodobnie wały te nie były wałami obronnymi. Choć do dziś nie ma wśród archeologów i historyków jednomyślności w tej kwestii. Powszechnie uważa się, że pełniły one funkcje religijnych kręgów kultowych wyodrębniających od otoczenia miejsca uznane za święte; przeznaczone do spełniania w ich obrębie obrzędów religijnych. Są dowodem istnienia we wczesnym średniowieczu na Łysej Górze ośrodka kultu pogańskiego.

Czeskie zapiski benedyktyńskie z XVI wieku podają, że Łysa Góra poświecona była trzem bóstwom o nazwach: Łada, Boda i Leli (Świst, Poświst i Pogoda). W pobliżu wału ludność w okresie początku wiosny gromadziła się w celu odprawienia modłów i składania ofiar wspomnianym wyżej bóstwom.

Wnętrze wału zbudowano z głazów, których ciężar dochodzi do 100 kilogramów. Zewnętrzne warstwy ukończonych części wału zostały obłożone drobniejszym tłuczniem.

Wał kultowy o kształcie wydłużonej elipsy otaczający szczyt Łysej Góry podzielić można na część wschodnią i zachodnią. Pierwotne wejście na teren otoczony wałem, znajduje się po wschodniej stronie szczytu Łysej Góry. Odcinek ten posiada największą wysokość i charakteryzuje się bardzo starannym wykonaniem, co może świadczyć o całkowitym ukończeniu budowy. Zupełnie odmienny stan przedstawia część zachodnia. Wał jest tutaj wyraźnie niedokończony – brakuje okładziny z drobno potłuczonych kamieni. Przyczyną przerwania budowy mogło być prawdopodobnie wydanie przez Bolesława Chrobrego zakazu stosowania praktyk pogańskich.


Gołoborze

 

Panorama gołoborza na Łysej Górze, Fot. J. Kuszewski
Panorama gołoborza na Łysej Górze

Nazwa gołoborze jest prawdopodobnie pochodzenia ludowego. Określa ona obszary bezleśne (gołe od boru) znajdujące się na stokach pasm górskich. Gołoborza zbudowane są z bloków kambryjskiego piaskowca kwarcytowego, powstałych ponad 500 mln lat temu. W Świętokrzyskim Parku Narodowym występują one zarówno na północnym jak i południowym stoku pasma Łysogórskiego. Współcześnie zajmują one obszar około 22 ha, jednak ze względu na ciągły, choć powolny proces sukcesji pierwotnej ich powierzchnia ulega zmniejszeniu.

Gołoborza powstawały w plejstocenie, podczas zlodowacenia północnopolskiego (bałtyckiego), mniej więcej od 74 000 do 8 500 lat temu. W Górach Świętokrzyskich panował wtedy klimat peryglacjalny (przedpola lodowca), który warunkował silne procesy wietrzenia mrozowego piaskowców kwarcytowych. W miejscach gdzie zwietrzelina uległa przemieszczeniu w wyniku soliflukcji, zostały odsłonięte piaskowce kwarcytowe. W wyniku oscylacji temperatury wokół 0oC woda uwięziona w szczelinach skalnych po zamarznięciu zwiększała swoją objętość powodując rozsadzanie skały. Zwietrzałe bloki piaskowców przemieszczały się następnie w dół stoku.

Oprócz często unikatowej flory i fauny gołoborza, środowisko to posiada szereg innych nie mniej ważnych walorów poznawczych. Piaskowce kwarcytowe budujące gołoborza zostały utworzone w kambrze, ponad 500 mln lat temu. Są jednymi z najstarszych skał występujących na powierzchni w Polsce. Skały te odsłaniają tajemnice świata, jaki istniał tu 500 mln lat temu. Jednym ze świadków tamtych dni były z pewnością glony morskie. Także odkryte na gołoborzach, nieznane wcześniej nauce kambryjskie gatunki koralowców (prof. W. Sedlak). Jak odmienny od naszego był to świat, świadczy choćby to, że obszar Polski znajdował się wówczas w okolicach równika i zalany był przez płytkie morze.

Gołoborza przekazują nam również informacje o tym, jak przebiegał mechanizm wietrzenia podczas zlodowacenia północnopolskiego. Umożliwiają obserwacje form wietrzeniowych. Uzmysławiają nam jak zwietrzelina przemieszczała się po stokach. Gołoborza są miejscem, na którym możemy współcześnie dostrzec zachodzące procesy glebotwórcze. Występują tu bowiem bardzo rzadkie w warunkach Polski na tej wysokości gleby inicjalne (litosole), oraz gleby typu rankerów. Wraz z obserwacją procesów glebotwórczych, dostrzegamy nie mniej fascynującą powolną sukcesję biologiczną. I to od najprostszych organizmów zasiedlających nagie głazy piaskowców, po stadium klimaksowe lasu. Tu możemy obserwować unikalny zespół leśny jarzębiny świętokrzyskiej (Sorbetum sanctae-crucianum). Na obszarze gołoborzy oraz w ich pobliżu możemy zobaczyć jak wyglądają najbardziej pierwotne, najmniej zmienione biocenozy. Zawierają one liczne reliktowe gatunki roślin (porosty) oraz zwierząt (mięczaki). Łysogórskie gołoborza stanowią najbardziej charakterystyczny element przyrody znajdujący się na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego.