Obszary ochrony ścisłej na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego

Obszary ochrony ścisłej wyznaczone są w rezerwatach i w parkach narodowych. Obejmuje się nimi takie tereny , które zachowały wysoki stopień naturalności, a przebieg procesów przyrodniczych odbywa się w sposób spontaniczny, bez bezpośredniej ingerencji człowieka. Ochroną objęta jest całość środowiska przyrodniczego, które podlega różnym samoistnym procesom, a działalność człowieka jest całkowicie zaniechana. Ochronę ścisłą stosuje się niekiedy na terenach o zdegradowanej formie w celu obserwacji samoistnej sukcesji i przemian jakie zachodzą w ekosystemach.

W odniesieniu do roślin, zwierząt i grzybów sporządzane są listy gatunków – w formie rozporządzenia Ministra Środowiska – podlegających ochronie ścisłej i częściowej. Listy te zawierają wykazy rodzimych organizmów rzadkich i zagrożonych w celu ochrony ich populacji przed wyginięciem, jak również środowisk w których żyją. Takich gatunków nie wolno między innymi niszczyć, zbierać, zabijać, straszyć, a siedlisk ich życia niszczyć.

Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego znajduje się 5 obszarów ochrony ścisłej. Dawniej nazywane były rezerwatami ścisłymi. Obecnie określa się je jako obszary ochrony ścisłej. Obejmują łącznie 2913,09 ha, a więc około 38 % ogólnego obszaru Parku.

Obszar ochrony ścisłej
Obszar ochrony ścisłej „Chełmowa Góra”

Obszar ochrony ścisłej „Chełmowa Góra” utworzony został jako rezerwat ścisły w 1920 r. Kolejne dwa „Łysica” i „Święty Krzyż” utworzono jako rezerwaty ścisłe w 1924 r. Wszystkie te rezerwaty powstały na wniosek Tymczasowej Komisji Ochrony Przyrody powstałej w 1919 r. Rezerwaty ścisłe Łysica i Święty Krzyż zostały poszerzone o przylegające do nich rezerwaty częściowe w 1932 r. Dwa pozostałe ” Czarny Las” i „Mokry Bór” powstały już po utworzeniu Parku w roku 1954.

Utworzony, jak wcześniej wspomniano w 1920 r. W chwili powstania obejmował całą Chełmowa Górę, należącą do Nadleśnictwa Łagów, o łącznej powierzchni 163,1 ha. Stał się jednym z najsłynniejszych rezerwatów w Polsce. Cieszył się wielkim zainteresowaniem uczonych. Swą sławę zawdzięcza prof. M. Raciborskiemu, który w 1890 roku na podstawie szyszek i gałązek pochodzących z modrzewi z Chełmowej Góry, napisał pierwszą pracę o modrzewiu polskim pod tytułem „Kilka słów o modrzewiu w Polsce”.

Jednym z pierwszych, który zwrócił uwagę na konieczność ochrony tego terenu był rosyjski uczony N. A. Troickij. W latach 1911 – 1913 przeprowadzając badania przyrodnicze na Chełmowej Górze, nazwał ją żywym muzeum botanicznym i domagał się wyłączenia tego obiektu z działalności gospodarczej. W 1913 r. prof. W. Szafer w swej pracy „Przyczynek do znajomości modrzewi euroazjatyckich ze szczególnym uwzględnieniem modrzewia w Polsce” opisał cechy modrzewia z Chełmowej Góry jako odrębny gatunek, nadając mu nazwę modrzew polski Larix polonica Rac.

Z chwilą utworzenia w 1950 roku Świętokrzyskiego Parku Narodowego zmniejszono powierzchnię ochrony ścisłej na Chełmowej Górze do 13,36 ha. Obejmuje ona północno-zachodnie części wzniesienia. Pozostały obszar objęto ochroną częściową. Miało to na celu wytworzenie odpowiednich warunków do odnowienia (samosiewu) modrzewia polskiego. Intensywny rozwój dolnego piętra drzewostanu złożonego z buka, jawora, dębu, jodły, uniemożliwił odnowienie się światłożądnego modrzewia. Nie wytrzymując coraz większego zacieniania tworzonego przez młode pokolenie innych gatunków, modrzew przestał się odnawiać. Chcąc utrzymać ten cenny gatunek należało odnowienie modrzewia wspomagać.

Mrowiska w obszarze ochrony ścisłej
Mrowiska w obszarze ochrony ścisłej „Chełmowa Góra”

Chełmowa Góra to niewielkie wyspowe wzniesienie (351m npm). Stanowi izolowany kompleks leśny położony na północny-wschód od głównego pasma Łysogór, w Paśmie Pokrzywiańskim przy ujściu rzeki Słupianki do Pokrzywianki. Na tym niewielkim terenie możemy spotkać kilka zbiorowisk roślinnych. Wśród nich dominuje buczyna karpacka występująca na północnych skłonach góry. Grąd jodłowy położony jest w zachodniej części uroczyska i charakteryzuje się znacznym udziałem modrzewia. Na południowych i południowo-wschodnich zboczach Góry Chełmowej możemy spotkać grąd wysoki w dwóch wariantach: typowym i z modrzewiem polskim. W południowo-wschodniej części znajdują się fragmenty środkowopolskiego boru mieszanego w wariancie z modrzewiem polskim.

Rośnie tu wiele drzew pomnikowych. Według ostatniej inwentaryzacji (2002) na terenie „Chełmowej Góry” stwierdzono 286 drzew pomnikowych. Można je spotkać zarówno na terenie objętym ochroną ścisłą jak i częściową. Najwięcej zanotowano modrzewi – 171, później buka 93, następnie po 4 drzewa – sosny i czereśni ptasiej, 2 czeremchy zwyczajne oraz 1 lipę.

Chełmowa Góra pozwala na poznanie i obserwację wielu interesujących i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Z rzadszych gatunków roślin spotykamy tam: pióropusznik strusi, widłak jałowcowaty, skrzyp olbrzymi, parzydło leśne i inne.

Do osobliwości tego terenu należą także liczne mrowiska. Stwierdzono tutaj około 500 kopców, co na tak niewielkim terenie jest rzeczą niezwykłą. Duża liczba mrowisk związana jest z występowaniem mszyc: Cinara laricis, C .kochianaC. boerneri żerujących na modrzewiu i produkujących obficie spadź, która jest ulubionym pokarmem mrówek.

Obszar ochrony ścisłej
Obszar ochrony ścisłej „Łysica”

Rezerwat „Łysica” został utworzony 1924 r. i początkowo obejmował powierzchnię 114,96 ha. Zajmował drzewostany naturalne wraz gołoborzami na północnym stoku Łysicy. W 1932 r. wyznaczono wokół niego pas rezerwatu częściowego. O łącznej powierzchni 565,75 ha.  Od roku 2016 powierzchnia obszaru ochrony ścisłej po połączeniu z obszarem ochrony ścisłej „Święty Krzyż” („Łysica – Święty Krzyż”) wynosi 2383,64 ha.

Ciągnie się on grzbietem Łysogór od Św. Katarzyny w kierunku Św. Krzyża aż po silne obniżenie grzbietu w wyniku czego powstała przełęcz nazywana Przełęczą Hucką w pobliżu Huty Szklanej. Obejmuje prawie cały masyw najwyższego szczytu Łysogór – Łysicy (613 m npm) oraz grzbiet od strony północnej i południowej niemal do połowy stoku. Ochroną objęto tu fragment odwiecznej puszczy, która nie podlega bezpośredniej ingerencji człowieka już ponad 80 lat. Jest to jeden z najstarszych po Puszczy Białowieskiej fragment lasu, w którym procesy przyrodnicze przebiegają w sposób spontaniczny. Drzewostan jaki tu spotykamy jest wielogatunkowy i różnowiekowy o naturalnej złożonej strukturze. Składa się z jodły i buka, z jaworem, klonem zwyczajnym i lipą szerokolistną.

Dobrze zachowane fragmenty pierwotnej przyrody są ostoją naturalnych zbiorowisk roślinnych i zgrupowań zwierząt. Pomimo ubogości tych zbiorowisk, ze względu na trudne warunki klimatyczne i siedliskowe, walorem najważniejszym i najpełniejszym jest jego naturalność. Możemy obserwować lasy takie, jak je ukształtowała przyroda. Obok starych drzew rośnie młode pokolenie. Spotykamy tam fragmenty starodrzewi, jak również olbrzymie drzewa powalone przez wiatr, wykroty, wywały i złomy, leżące i stojące martwe pnie drzew. Na dnie lasu leżą martwe pnie w różnym stadium rozkładu wśród których wyrasta młode pokolenie drzew, liczne gatunki mchów oraz rośliny runa: borówka czernica, konwalijka dwulistna, wietlica samicza, narecznica samcza i krótkoostna, paprotka zwyczajna i inne. Mozaika grup starych drzew, młodych i martwych poprzerywana jest mniejszymi i większymi gołoborzami zarosłymi a także częściowo zarastającymi paprociami i pojedynczymi drzewami. Znajdują się tutaj również przepiękne wychodnie skał kwarcytowych, znane pod nazwami: Skałka Agata, Księża Skała, Widna Skała oraz gołoborze na szczycie Łysicy.

Do podstawowych zespołów leśnych należą wyżynny jodłowy bór mieszany oraz buczyna karpacka. Bór jodłowy występuje tutaj w trzech wariantach: typowym, paprociowym i z jeżyną gruczołowatą. Buczyna karpacka w wariantach: typowym, wilgotnym i z bzem koralowym.

Obszar ochrony ścisłej
Obszar ochrony ścisłej „Święty Krzyż”

Rezerwat „Święty Krzyż” został utworzony w 1924 r. Obejmował początkowo lasy jodłowo-bukowe na południowych stokach Łysej Góry. Powierzchnia ochrony ścisłej wynosiła wówczas 196,5 ha. W 1936 r. objęto ochroną częściową pas otaczający ten rezerwat, tak więc łączna powierzchnia rezerwatów ścisłych i częściowych wyniosła wówczas 546,22 ha. W chwili utworzenia ŚPN powierzchnia została pozostawiona bez zmian. Na początku lat 70 – po gradacji zwójek jodłowych – powierzchnię tego rezerwatu zmniejszono.   Od roku 2016 powierzchnia obszaru ochrony ścisłej po połączeniu z obszarem ochrony ścisłej „Święty Krzyż” („Łysica – Święty Krzyż”) wynosi 2383,64 ha.

Obszar ten obejmuje południowe i północne stoki grzbietu Łysej Góry (595 m n.p.m.) (inna nazwa tego szczytu to Łysiec), drugiego co do wysokości wzniesienia Gór Świętokrzyskich. Ochronie podlegają tutaj naturalne lasy jodłowe i jodłowo-bukowe o zachowanej złożonej strukturze, podlegające naturalnym procesom przyrodniczym. Pośród młodego pokolenia drzew rosną potężne, stare jodły tzw „jodły mamucie” oraz buki o wymiarach drzew pomnikowych. Wiele drzew martwych stoi lub leży, powalonych przez wiatr. Martwe pnie tętnią życiem ogromnej ilości organizmów dla których są środowiskiem życia, miejscem schronienia, snu zimowego, gniazdowania. Jest to miejsce bytowania wielu rzadkich gatunków roślin, zwierząt i grzybów, które mogą przeżyć w takich miejscach jak rezerwaty ścisłe. Gatunki takie nazywamy reliktami puszczańskimi lub gatunkami puszczańskimi. W lasach gospodarczych, których główną rolą jest produkcja drewna, ilość i różnorodność martwego drewna jest niewielka i niewystarczająca dla wielu gatunków, które obecne są w martwym drewnie w parkach narodowych.

Osobliwością przyrody nieożywionej na tym obszarze, widoczną z dużych odległości są gołoborza, które występują w partiach przyszczytowych Łysej Góry. Na północnym stoku tej góry podziwiać możemy z galerii widokowej najbardziej rozległe gołoborze Łysogór.

Duża powierzchnia tego gołoborza utworzyła się w wyniku połączenia ze sobą fragmentów dwóch sąsiadujących pasów gołoborzy. Na skutek połączenie górnego i środkowego poziomu, rumowisko to przybrało znaczne rozmiary. Dolna granica gołoborza rozpoczyna się na wysokości około 500 m a górna kończy na wysokość 585 m n.p.m. Całkowita powierzchnia gołoborza wynosi 3,84 ha. Gołoborze tworzą ostrokrawędziste głazy, piaskowca kwarcytowego o różnej wielkości, większe w partii górnej (średnio ważą 84 kg) i mniejsze w dolnych partiach (średnio ważą 57 kg). Według badań Kobendzy największa głębokość (miąższość) tego gołoborza wynosi ponad 4 m. O jego wielkości świadczy fakt, że jeśli chcielibyśmy przewieźć całą zawartość gołoborza wagonami kolejowymi to musielibyśmy użyć do tego około 822 wagonów. W centralnej części rumowiska żyją głównie porosty, z których wiele gatunków ma charakter reliktowy. Na obrzeżach wykształcił się zespół jarzębiny świętokrzyskiej. W jej skład której wchodzą m.in. jarząb pospolity, paprotka zwyczajna, borówka czarna, widłoząb miotłowy, rokietnik pospolity, narecznica szerokolistna oraz malina właściwa i szczawik zajęczy.

Obszar ochrony ścisłej
Obszar ochrony ścisłej „Czarny Las”

Obszar ochrony ścisłej „Czarny Las” utworzony został w 1950 r. a jego powierzchnia wynosi 26,45 ha. Położony jest w zachodniej części Doliny Dębniańskiej stanowiącej przedłużenie Doliny Wilkowskiej. Obejmuje wzniesienie położone w widłach rzeki Czarna Woda oraz strumieni Złoty Stok i oraz fragment doliny Czarnej Wody. Leży na wysokości 285-303 m n.p.m. Najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem leśnym na tym obszarze jest grąd subkontynetalny Tilio-Carpinetum. Charakterystycznym, a często dominującym składnikiem warstwy drzewiastej grądów świętokrzyskich jest jodła, a często również buk i jawor. W warstwie krzewiastej, a zwłaszcza w składzie runa zielonego spotykamy wiele gatunków, które głównie występują w lasach górskich (np. bez koralowy, czosnek niedźwiedzi, żywiec gruczołkowaty). W związku z niewielkim udziałem tego typu zbiorowisk w szacie roślinnej Parku, jest ono z naukowego punktu widzenia zbiorowiskiem bardzo cennym.

Ponadto występują tu zespoły leśne takie jak: środkowopolski bór mieszany Pino-Quercetum (wariant z jodłą), ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum, zbiorowiska z Alnio-Padion oraz zbiorowiska łąkowe.

Obszar ochrony ścisłej
Obszar ochrony ścisłej „Mokry Bór”

„Mokry Bór” utworzono w 1950 r. Obejmuje powierzchnię 38,44 ha. Położony jest u północnych podnóży Góry Psarskiej, w obszarze źródliska rzeki Czarna Woda. O objęciu tego obszaru taką formą ochrony zadecydowała odmienność jego zbiorowisk roślinnych w stosunku do pozostałych występujących w Parku. Ochroną objęto tutaj wilgotny bór trzcinnikowy. Jest jedynym miejscem w Parku z zespołem leśnym boru bagiennego. W drzewostanie spotykamy sosnę, domieszkowo występuje brzoza brodawkowata i omszona, świerk, dąb bezszypułkowy i jodła.

Od roku 2016 funkcjonuje obszar ochrony ściślej „Psarski Dół” o powierzchni 451,15 ha.  Obszar ten położony jest w południowej części obwodu ochronnego Klonów, który został dołączony do Świętokrzyskiego Parku Narodowego w 1996 r. i obejmuje w całości lub częściowo oddziały: 248-254, 258-263 i 265-266. Głównym celem jego utworzenia jest zachowanie wilgotnych borów świerkowo-jodłowych. Występujące na tym terenie ekosystemy charakteryzują się wyjątkową wartością przyrodniczą  oraz dużym stopniem naturalności, a także dynamicznie przebiegającymi procesami charakterystycznymi dla wilgotnych lasów z dużym udziałem świerka i jodły w drzewostanie.  Na tym terenie znajduje swoje siedliska również szereg rzadkich gatunków roślin i bezkręgowców (w tym m.in. będących przedmiotem ochrony w obszarze Natura 2000 „Łysogóry”, a uzależnionymi od efektów spontanicznie przebiegających w ekosystemach leśnych procesów).