„Miejcie szacunek dla drzewa, które jest jednym wielkim cudem i które dla naszych przodków było rzeczą świętą. Wrogi stosunek do drzewa jest cechą narodu o małej wartości i cechą człowieka nikczemnego”.
Wielką wartością przyrodniczą Świętokrzyskiego Parku Narodowego są tak zwane drzewa pomnikowe. Wzbudzają one duże zainteresowanie uczonych, turystów i mieszkańców. Często związane są z nimi różne legendy.
W parkach narodowych całość przyrody podlega ochronie. Nie ma więc potrzeby wyodrębniania innych jej form, np.: pomników przyrody. Tak więc dla określenia najbardziej okazałych eksponatów, używa się pojęcia drzewa pomnikowe. Nie zmienia to faktu, że parki stanowią najlepsze warunki dla ochrony tego typu drzew.
Strefy ochrony ścisłej, gdzie zabroniona jest bezpośrednia ingerencja człowieka, są doskonałym poligonem obserwacyjnym. Jeśli obserwacje zostaną wsparte niezbędnymi pomiarami okazałych osobników, to dostarczą nam informacji na temat możliwości biologicznych poszczególnych gatunków drzew rosnących w danych warunkach siedliskowych.
Stare drzewa należy chronić nie tylko ze względu na ich wartość pomnikową, lecz także z uwagi na rolę, jaką spełniają w biocenozie lasu. Stanowią bowiem środowisko życia wielu gatunków, zarówno ze świata roślinnego (mchy, porosty) jak i zwierzęcego (ptaki, ssaki, owady).
Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego drzewa pomnikowe poddawane są systematycznym inwentaryzacjom. Prace te polegają na wyszukiwaniu, oznaczaniu, mierzeniu, określeniu żywotności i w końcu naniesieniu ich lokalizacji na mapę Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
Dotychczas wykonano pięć inwentaryzacje drzew pomnikowych, w latach: 1975, 1982, 1992, 2002, 2012-2013. Wykazały one odpowiednio 134, 241, 684, 729 , 1629 okazów drzew pomnikowych. Pierwszą inwentaryzację wykonali studenci Akademii Rolniczej w Poznani w 1975 roku. Wykazała ona 134 drzewa pomnikowe należące do dziewięciu gatunków. Kolejna inwentaryzacja wykonana została w roku 1982 przez kierownika Pracowni Naukowo-Badawczej Ryszarda Kapuścińskiego i wykazała 241 drzew pomnikowych z 11 gatunków. Wykonana w 1992 roku przez Jana Sobieraja inwentaryzacja wykazała 684 drzewa pomnikowe należące do 20 gatunków. W 2002 roku inwentaryzację przeprowadzili leśniczowie wszystkich obwodów ochronnych koordynowani przez Jana Sobieraja. Zinwentaryzowano wówczas 726 drzew z 21 gatunków. Inwentaryzacja z 2002 roku objęła już 21 gatunków drzew. Wykazano wówczas 728 okazów. Największą liczebnością odznaczył się buk. Zinwentaryzowano 377 osobników tego gatunku. Kolejne miejsce zajął modrzew polski – 171 drzew, następnie klon jawor – 43 drzewa, grab zwyczajny – 28 drzew, jodła – 24 drzewa. Przypuszcza się, że dwie pierwsze inwentaryzacje były niedokładne. Tę z 1975 roku tłumaczy się pośpiechem. Natomiast spis drzew pomnikowych w 1982 roku wykonywany był przy okazji prac terenowych, związanych z inwentaryzacją flory naczyniowej Parku.
Zestawienie gatunków drzew pomnikowych zarejestrowanych na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego w 2002 roku
| L.p. | Gatunek | Liczba drzew | Największy obwód pierśnicowy/wymagany minimalny obwód pierśnicowy w cm |
| 1 | Buk zwyczajny Fagus sylvatica | 377 | 524/314 |
| 2 | Czeremcha zwyczajna Prunus padus | 3 | 98/94 |
| 3 | Czereśnia ptasia Prunus avium | 9 | 273/94 |
| 4 | Dąb bezszypułkowy Quercus petrea | 9 | 389/314 |
| 5 | Dąb szypułkowy Quercus robur | 10 | 439/380 |
| 6 | Grab zwyczajny Carpinus betulus | 28 | 300/190 |
| 7 | Jabłoń dzika Malus sylvestris | 4 | 145/94 |
| 8 | Jarząb pospolity Sorbus aucuparia | 1 | 190/160 |
| 9 | Jesion wyniosły Fraxinus excelsior | 3 | 483/250 |
| 10 | Jodła pospolita Abies alba | 24 | 402/314 |
| 11 | Klon jawor Acer pseudoplatanus | 43 | 328/250 |
| 12 | Klon zwyczajny Acer platanoides | 15 | 292/220 |
| 13 | Lipa drobnolistna Tilia cordata | 6 | 410/314 |
| 14 | Lipa szerokolistna Tilia platyphyllos | 2 | 423/314 |
| 15 | Modrzew europejski Larix europaea | 171 | 495/314 |
| 16 | Olcha czarna Alnus glutinosa | 6 | 269/220 |
| 17 | Sosna pospolita Pinus sylvestris | 6 | 370/314 |
| 18 | Topola osika Populus tremula | 3 | 266/220 |
| 19 | Wiąz górski Ulmus glabra | 1 | 360/220 |
| 20 | Wiąz szypułkowy Ulmus laevis | 3 | 313/220 |
| 21 | Wierzba krucha Salix fragilis | 2 | 343/314 |
| Ogółem | 729 | ||
W latach 2012-2013 przeprowadzono kolejna piątą inwentaryzację drzew o wymiarach pomnikowych na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego . Prace terenowe wykonał główny specjalista do spraw ochrony przyrody inż. Jan Sobieraj. Wykazano na terenie Parku 1629 o wymiarach pomnikowych z 29 gatunków.
W poniższych tabelach przedstawiono szczegółowe wyniki inwentaryzacji z lat2012-2013. W tabeli 1 przedstawiono główne gatunki drzew oraz liczbę zinwentaryzowanych drzewa o wymiarach pomnikowych podczas inwentaryzacji w latach 2012-2013 a w tabeli 2 podano wymiary najgrubszych drzew z wybranych gatunków których pomiary dokonano w okresie 2012-2013 .
Tabela 1. Ilość drzew o wymiarach pomnikowych wg gatunku drzewa (inwentaryzacja 2012-2013)
| Lp | Gatunek drzewa | Ilość drzew o wymiarach pomnikowych (szt) |
| 1 | Buk | 600 |
| 2 | Modrzew | 225 |
| 3 | Grab | 71 |
| 4 | Klon jawor | 60 |
| 5 | Jodła | 56 |
| 6 | Dąb bezszypułkowy | 15 |
| 7 | Klon pospolity | 14 |
| 8 | Lipa drobnolistna | 12 |
Tabela 2. Najgrubsze drzewa z wybranych gatunków i ich wymiary, zinwentaryzowane w latach 2012-2013
|
Lp |
Gatunek drzewa |
Gatunek drzewa | Obwód_pierśnicowy (cm) | Wysokość (m) |
| 1 | Buk pospolity | Fagus sylvatica L. | 463 | 35 |
| 2 | Buk pospolity | Fagus sylvatica L. | 462 | 28 |
| 3 | Dąb bezszypułkowy | Quercus petraea (Matt.) Liebl. | 402 | 22 |
| 4 | Brzoza brodawkowata | Betula pendula Roth | 243 | 31 |
| 5 | Dąb szypułkowy | Quercus robur L. | 448 | 23 |
| 6 | Grab pospolity | Carpinus betulus L. | 264 | 21 |
| 7 | Jodła pospolita | Abies alba Mill. | 410 | 37 |
| 8 | Jodła pospolita | Abies alba Mill. | 370 | 24 |
| 9 | Klon jawor | Acer pseudoplatanus L. | 357 | 22 |
| 10 | Klon jawor | Acer pseudoplatanus L. | 349 | 28 |
| 11 | Klon pospolity | Acer platanoides L. | 319 | 12 |
| 12 | Lipa drobnolistna | Tilia cordata Mill. | 407 | 27 |
| 13 | Lipa drobnolistna | Tilia cordata Mill. | 405 | 21 |
| 14 | Modrzew europejski | Larix decidua Mill. | 494 | 32 |
| 15 | Modrzew europejski | Larix decidua Mill. | 493 | 16 |
| 16 | Olsza czarna | Alnus glutinosa (L.) Gaertn. | 279 | 27 |
| 17 | Sosna pospolita | Pinus sylvestris L. | 359 | 26 |
| 18 | Topola osika | Populus tremula L. | 239 | 32 |
| 19 | Wiąz górski | Ulmus glabra Huds. | 380 | 23 |
Świętokrzyski Park Narodowy wraz z otuliną tworzą wspólny obszar funkcjonalny. Rozszerzono więc ostatnią inwentaryzację drzew pomnikowych o tereny przyległe do Parku tworzące tzw. strefę „buforową” (otulinę). W trakcie penetracji odnaleziono w niej łącznie 189 drzew pomnikowych, należących do 17 gatunków. Tylko w granicach miasta Bodzentyn stwierdzono 77 osobników.
Zamieszczone tutaj wyniki zachęcają do kontynuacji rozpoczętych prac na pozostałych terenach. Obecne są inwentaryzowane tereny gminy Nowa Słupia. Tak duża liczba okazałych drzew wpływa niewątpliwie na podniesienie walorów przyrodniczych i turystycznych Gór Świętokrzyskich.