Grzyby

Podgrzybek pasożytniczy. Fot. P Szczepaniak
Podgrzybek pasożytniczy

Grzyby są organizmami, różniącymi się od roślin zielonych nie tylko wyglądem, ale także składem chemicznym i metabolizmem. Szacuje się, że na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego występuje ponad 450 gatunków grzybów wielkoowocnikowych.

W Polsce wszystkie gatunki grzybów wielkoowocnikowych podlegają ochronie prawnej. Jednak w większości jest to tylko ochrona częściowa. A czy taka ochrona wystarczy? Pamiętać należy, że grzyby są organizmami bardzo zależnymi od środowiska, w którym żyją. Ochrona gatunkowa pomóc może w przypadku bezmyślnego niszczenia przez człowieka. Jak się jednak ta sprawa ma w przypadku gatunków grzybów, których zagrożenie wynika z zanikania i przekształcania środowisk, w których występują? Mowa tu o grzybach rozwijających się na starych i martwych drzewach. Jest coraz mniej lasów naturalnych, w których takie drzewa występują. W lasach gospodarczych niski wiek rębności nie pozwala na rozwijanie się wielu zagrożonych gatunków grzybów. Poza tym, z ich rozwojem na drzewie wiąże się ściśle występowanie wewnątrz drzewa zgnilizny, a więc procesu bardzo niepożądanego z punktu widzenia produkcji drewna. Tym większe znaczenie dla ochrony grzybów mają naturalne kompleksy leśne takie jak parki narodowe i rezerwaty przyrody.

Gatunki grzybów zasiedlające drzewa występują na danym osobniku kilka, a nawet kilkanaście lat i doprowadzają do powolnej śmierci swojego żywiciela. Spotykanym w Świętokrzyskim Parku Narodowym przedstawicielem tej grupy jest szmaciak gałęzisty, który poraża korzenie i nasady pni starych, osłabionych drzew iglastych, najczęściej sosen. Powoduje brunatną zgniliznę drewna. Owocniki w postaci licznych płatków wyrastają ze wspólnego trzonu. Pojawiają się od lipca do końca października. Występują zawsze pojedynczo, co roku na tym samym miejscu.

Innym gatunkiem pojawiającym się również u podstawy drzewa lub na korzeniach i atakującym stare osłabione osobniki jest żagwica listkowata. Występuje na drzewach liściastych, najczęściej dębach, grabach i bukach. Powoduje białą zgniliznę drewna. Owocniki, tak jak u szmaciaka, pojawiają się późnym latem aż do jesieni. Jest grzybem bardzo rzadko spotykanym. Owocniki są jednoroczne, ale pojawiają się na raz zasiedlonym drzewie przez wiele lat.

Na Chełmowej Górze występuje bardzo cenny a zarazem rzadko spotykany grzyb atakujący stare modrzewie tj. modrzewnik lekarski, zwany również pniarkiem lekarskim. Jest to jedno z 5, w ostatnich latach zanotowanych, naturalnych stanowisk tego gatunku.

Soplówka gałęzista. Fot. P Szczepaniak
Soplówka gałęzista

Drugą grupę stanowią grzyby występujące na martwych drzewach stojących lub leżących. Są to między innymi objęte ochroną ścisłą soplówki. Na terenie ŚPN spotykamy dwa gatunki soplówek: jodłową i gałęzistą. Soplówka jodłowa rozwija się na obumarłym drewnie jodły, rzadziej spotykamy ją na innych drzewach iglastych. Powoduje zgniliznę białą. Owocniki są jednoroczne, o różnej wielkości i kształcie, silnie rozgałęzione, średnicy do 30 cm, koloru białego w stanie świeżym, następnie kremowe, a w stanie suchym żółtawe. Podobna do niej soplówka gałęzista występuje przeważnie na drewnie bukowym. Owocniki są duże, jednoroczne, koloru białego. Podczas wycieczek po szlakach turystycznych i ścieżkach edukacyjnych parku w odpowiednich porach roku, bez trudu można spotkać dekoracyjne owocniki tych grzybów.

Do grupy grzybów występujących na drzewach osłabionych lub martwych pniach należą również gatunki pospolite w świętokrzyskich lasach i będące ich ozdobą przez cały rok. Zaliczyć tutaj możemy hubiaka pospolitego, występującego najczęściej na buku i brzozie. Jego owocniki są wieloletnie, kopytkowatego kształtu, bokiem przyrośnięte do drewna. Innym, często spotykanym grzybem nadrzewnym jest pniarek obrzeżony, zwany również hubą obrzeżoną. Występuje przeważnie na jodłach i świerkach. Wieloletnie owocniki nieraz mają paski w trzech kolorach.

Na drewnie martwym drzew iglastych zaobserwować można murszaka rdzawego powodującego zgniliznę drewna korzeniowego i odziomkowego. Jego owocnik, początkowo bezkształtny, staje się płaski lub półkolisty. Za młodu miękki o jasnożółtym brzegu, z czasem ciemnieje.

Innym bardzo dekoracyjnym grzybem nadrzewnym jest żółciak siarkowy, występujący przeważnie na martwych drzewach liściastych, głównie dębach. Często spotykanym, zwłaszcza w Paśmie Łysogórskim, jest sromotnik bezwstydny. Jego owocniki pojawiają się na ziemi, pojedynczo lub w niewielkich grupach, od wiosny do początku jesieni. Zapach dojrzałych owocników jest bardzo silny, nieprzyjemny, przypominający padlinę. Przywabia on owady, głównie muchy, które zjadają i rozsiewają zarodniki. Sromotnik bezwstydny w dawnych czasach uważany był za trujący. Obecnie wiemy, że odznacza się właściwościami leczniczymi.

Purchawica olbrzymia. Fot. fot. J.Kuszewski
Purchawica olbrzymia

Wartym wspomnienia gatunkiem grzyba podlegającego ochronie ścisłej i występującego na terenie ŚPN jest purchawica olbrzymia. Występuje bardzo rzadko, na pastwiskach, łąkach, w zaroślach. Pojawia się raczej pojedynczo, latem i jesienią. Zaliczana jest do grupy największych grzybów na świecie. Owocniki są kuliste, zamknięte, średnicy od 10 do 70 cm, o masie do 20 kg w stanie świeżym.

Interesującym gatunkiem grzyba jest również podgrzybek pasożytniczy. Występuje pasożytniczo na tęgoskórach i niszczy ich wnętrze. Zwykle na jednym bulwiastym owocniku wyrasta kilka kapeluszowatych

Purchawica olbrzymia. Fot. J.Kuszewski
Purchawica olbrzymia

owocników podgrzybka. W Polsce jest grzybem rzadkim. Występuje w lecie i jesieni w widnych borach sosnowych i mieszanych, najczęściej na polanach leśnych.

Grzyby często związane są z jednym lub co najwyżej z kilkoma gatunkami drzew, żywicielami bez których ich rozwój byłby niemożliwy.

Z jodłą ściśle związane są m.in: lakownica brązowoczarna znana tylko z Gór Świętokrzyskich, ma owocniki o pięknym, ciemnym, lśniącym zabarwieniu; pasożytniczy czyreń jodłowy; opisana wcześniej soplówka jodłowa. Na gałązkach leżących na ziemi rozwija się z powodzeniem łojówka szarawa.

Lakownica brązowoczarna. Fot. J. Kuszewski
Lakownica brązowoczarna

Z modrzewiem związki mikoryzowe tworzą znane grzybiarzom maślaki: żółty i lepki a także gołąbek Queleta o ciemnym, winnoczerwonym trzonie i kapeluszu, który z wiekiem blednie. Rośnie on na ściółce i wśród mchów. Wytwarza związki mikoryzowe również ze świerkiem. Na starych modrzewiach, pasożytniczo występuje modrzewnik lekarski.

Do grzybów związanych z sosną zaliczamy: kisielca karmelkowego; na starych pniakach i korzeniach pasożytuje szmaciak gałęzisty; opadłe szyszki porasta szyszkogłówka kolczysta występująca przez cały rok, oraz bardzo pospolita, szyszkówka tęporozwierkowa; na opadłych igłach – twardzioszek szpilkowy, często występujący również na igłach świerka. Grzybami mikoryzowymi sosny są: maślak zwyczajny, najbardziej znany w Polsce gatunek maślaków, najczęściej spotykany w młodnikach sosnowych i maślak ziarnisty, podobny do poprzedniego, lecz nie posiadający pierścienia na trzonie.

Z bukiem, jednym z najczęściej występujących na terenie ŚPN drzew, związane mikoryzowo są: mleczaj śluzowaty i podrydzyk. Na opadłych gałązkach wyrasta twardzioszek czosnkowy, charakteryzujący się silnym zapachem czosnku. Spotkać go można już od maja. Na pniach buka spotkać można soplówkę gałęzistą oraz hubiaka pospolitego.

Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego występują następujące gatunki grzybów objęte ochroną ścisłą: modrzewnik lekarski, borowiec dęty, jodłownica górska, lakownica lśniąca, żagwica listkowata, szmaciak gałęzisty, szmaciak krótkotrzonowy, soplówka jodłowa, soplówka gałęzista purchawica olbrzymia, smardz jadalny, smardz stożkowy, szyszkowiec łuskowaty, podgrzybek pasożytniczy, flagowiec olbrzymi.