Gołoborze świętokrzyskie

Gołoborze na Łysej Górze. Fot. E. Kosela
Gołoborze na Łysej Górze

Nazwa gołoborze jest terminem ludowym nadanym przez miejscową ludność. Określa ona obszary bezleśne (gołe od boru) znajdujące się na stokach pasm górskich. Gołoborza zbudowane są z bloków kambryjskiego piaskowca kwarcytowego powstałych ponad 500 mln lat temu. W Świętokrzyskim Parku Narodowym występują one zarówno na północnym jak i południowym stoku pasma Łysogórskiego. Podaje się, że ich powierzchnia wynosi od kilkudziesięciu do kilkuset ha w zależności od przyjętej definicji. Współcześnie zajmują obszar około 22 ha. Jednak ze względu na ciągły, choć powolny proces sukcesji pierwotnej naturalnej ich powierzchnia ulega zmniejszeniu, ale jest to proces niezwykle powolny, niezauważalny w czasie życia ludzkiego. Łysogórskie gołoborza występują na trzech poziomach po stronie północnej oraz dwóch poziomach po stronie południowej.

Na Łysej Górze powstało największe w Górach Świętokrzyskich i jedno z największych w średniogórzu Środkowej Europy pole nagiej pokrywy blokowej. Gołoborze to nosi imię znanego botanika prof. R. Kobendzy i zajmuje 3,84 ha powierzchni. Gołoborza stoku południowego zajmują mniejsze powierzchnie, gdyż znajdują się one w późniejszym stadium zanikania.

Gołoborze nas Łysicy. Fot. P. Szczepaniak
Gołoborze nas Łysicy

Gołoborza powstawały w plejstocenie, podczas zlodowacenia północnopolskiego (bałtyckiego) mniej więcej od 74 000 do 8 500 lat temu. W Górach Świętokrzyskich panował wtedy klimat peryglacjalny (przedpola lodowca), który warunkował silne procesy wietrzenia mrozowego piaskowców kwarcytowych. W wyniku oscylacji temperatury wokół 0oC woda uwięziona w szczelinach skalnych po zamarznięciu zwiększała swoją objętość powodując rozsadzanie skały.

Naukowców nurtował brak zwietrzelin o mniejszych wymiarach wśród głazów gołoborzy. Według starszych teorii, drobniejsza zwietrzelina została wywiana lub wypłukana przez wody opadowe. Z kolei najnowsze badania sugerują dużą rolę procesów przemieszczania się zwietrzeliny po stoku, tzw. soliflukcji. W miejscach gdzie zwietrzelina uległa przemieszczeniu w wyniku tego procesu zostały odsłonięte piaskowce kwarcytowe. Wówczas piaskowce ulegały wietrzeniu mrozowemu rozpadając się tylko na bloki skalne. Nie powstawały zwietrzeliny o mniejszych rozmiarach.

Gołoborze na Łysej Górze. Fot. P. Szczepaniak
Gołoborze na Łysej Górze

Gołoborza świętokrzyskie w przeciwieństwie od rumowisk skalnych powstających dziś w Tatrach są położone poniżej górnej granicy lasu i są formą kopalną, tzn. współcześnie w zasadzie nie powstają, lecz ulegają stałej powolnej sukcesji roślinnej, wskutek czego ich powierzchnia ulega zmniejszeniu. Rumowiska skalne Tatr lub Sudetów powstają współcześnie powyżej górnej granicy lasu w warunkach ostrzejszego klimatu wzmagającego procesy wietrzenia.

Gołoborza stanowią skałę macierzystą dla gleb inicjalnych skalistych (litosoli), oraz płytkich gleb typu rankerów. Gleby tych typów zajmują około 1% powierzchni Parku. Są ekologiczną i krajobrazową osobliwością Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Większa część dawnych gołoborzy została opanowana przez puszczę jodłowo-bukową i przekształcona w ekologicznie płytkie rankery próchnicze.

Gołoborze na Łysej Górze. Fot. P. Szczepaniak
Gołoborze na Łysej Górze

Warunki siedliskowe panujące w centralnej części gołoborza pozwalają jedynie na skąpą wegetację mało wymagających gatunków mchów i porostów. Pojawiające się siewki drzew, krzewów i roślin wyższych szybko zamierają z powodu braku wody i możliwości ukorzenienia. Centralna część gołoborza długo pozostaje bezleśna.

Flora gołoborza łysogórskiego jakkolwiek uboga w stosunku do innych ekosystemów występujących w ŚPN, znacznie wzbogaca Park w gatunki rzadkie i interesujące z punktu widzenia biogeograficznego. Najwcześniej na gołoborzu wykształcają się charakterystyczne zbiorowiska mchów epilitycznych (naskalnych), nieco później wątrobowców i porostów.

Gołoborze na Łysej Górze. Fot. P. Szczepaniak
Gołoborze na Łysej Górze

W brzeżnej części gołoborza dopływ materii organicznej jest znacznie bardziej obfity. Na gołoborze opadają liście i igły drzew a niekiedy także całe pnie obumarłych drzew. W dalszym ciągu są to jednak warunki zbyt surowe dla większości naszych drzew i krzewów. Pierwszym drzewem, jaki pojawia się na obrzeżach gołoborzy i potrafi poradzić sobie z tak trudnymi warunkami siedliskowymi jest światłożądy jarząb pospolity tzw. jarzębina. System korzeniowy tego drzewa posiada zdolność przerastania wolnych przestrzeni między głazami i docierania do podłoża mineralnego. Inne drzewa jak jawor, świerk, jodła, buk osiedlają się dopiero wtedy, gdy luki między blokami skalnymi wypełnione zostaną przez osady mineralne i organiczne. Jarząb pospolity jest zawsze głównym, lub wręcz jedynym składnikiem warstwy krzewów lub drzewostanu porastającym obrzeża wszystkich gołoborzy łysogórskich. Badania pozwoliły na wyróżnienie zespółu leśnego jarzębiny świętokrzyskiej (Sorbetum sanctae-crucianum)

Gołoborze na Łysej Górze. Fot. J. Kuszewski
Gołoborze na Łysej Górze

Omawiane zbiorowisko jest ubogie florystycznie. Przeważają w nim borowe gatunki runa. Duże znaczenie mają mchy takie jak: widłoząb miotlasty, rokietnik pospolity, płonnik strojny i gajnik lśniący. W warstwie zielnej najczęściej spotykane są narecznice: szerokolistna i krótkoostna oraz paprotka zwyczajna, borówka czarna i szczawik zajęczy.

Świat zwierząt gołoborzy jest znacznie uboższy niż w lasach i na łąkach, ale jest tu wiele osobliwości, zwłaszcza wśród bezkręgowców. Bardzo dobre do życia warunki znajdują wśród głazów liczne ślimaki np.: poczwarkówka alpejska, krążałki (plamisty i obły), jeżynka, szklarki (zielonawa i płaska) przeźrotka czosnkowa. Na gołoborzach możemy również spotkać licznie występujące mechowce. Są to malutkie pajączki o długości ciała od 0,2 do 1,2 mm odżywiające się szczątkami organicznymi i grzybami, odgrywające istotną rolę w procesach glebotwórczych. Stwierdzono występowanie 75 gatunków mechowców na samych gołoborzach swiętokrzyskich. Gniazdują tu chętnie ptaki, takie jak pleszki, strzyżyki i kopciuszki. Spośród kręgowców możemy spotkać na gołoborzach gniewosza i jaszczurkę żyworodną.

Oprócz często unikatowej flory i fauny środowisko gołoborza, posiada szereg innych nie mniej ważnych walorów poznawczych. Piaskowce kwarcytowe budujące gołoborza zostały utworzone w kambrze, ponad 500 mln lat temu i są jednymi z najstarszych skał występujących na powierzchni na obszarze Polski. Skały te odsłaniają tajemnice świata, jaki istniał tu 500 mln lat temu. Jednym ze świadków tamtych dni były z pewnością glony morskie oraz odkryte przez prof. W. Sedlaka na gołoborzach, nieznane wcześniej nauce kambryjskie gatunki koralowców.

Jak odmienny od naszego był to świat świadczy choćby to, że obszar Polski zalany był wówczas przez płytkie morze. Gołoborza przekazują nam również informacje o tym, jak przebiegał mechanizm wietrzenia podczas zlodowacenia północnopolskiego. Umożliwiają obserwacje form wietrzeniowych oraz uzmysławiają nam, jak zwietrzelina przemieszczała się po stokach. Gołoborza są miejscem, na którym możemy współcześnie dostrzec zachodzące procesy glebotwórcze. Występują tu bowiem, bardzo rzadkie w warunkach Polski na tej wysokości gleby inicjalne (litosole), oraz gleby typu rankerów.

Gołoborze na Łysej Górze. Fot. A. Różalski
Gołoborze na Łysej Górze

Wraz z obserwacją procesów glebotwórczych, dostrzegamy nie mniej fascynującą powolną sukcesję biologiczną, od najprostszych organizmów zasiedlających nagie głazy piaskowców po stadium klimaksowe lasu. Tu możemy obserwować unikalny zespół leśny jarzębiny świętokrzyskiej (Sorbetum sanctae-crucianum).

Na obszarze gołoborzy oraz w ich pobliżu możemy zobaczyć jak wyglądają najbardziej pierwotne, najmniej zmienione biocenozy z licznymi reliktowymi gatunkami roślin (porosty) oraz zwierząt (mięczaki). Łysogórskie gołoborza stanowią najbardziej charakterystyczny element przyrody nieożywionej znajdujący się na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego.