Bezkręgowce

Wśród dotychczas stwierdzonych w ŚPN bezkręgowców są m.in.: 72 gatunki nicieni, 21 gatunków skąposzczetów, 80 gatunków mięczaków, 18 gatunków niesporczaków, 23 gatunki skorupiaków, 14 gatunków krocionogów, ponad 300 gatunków pająków i blisko 3000 gatunków owadów ( w tym ponad 30 gatunków ważek, blisko 400 gatunków pluskwiaków, ponad 600 gatunków chrząszczy, ponad 500 gatunków motyli, blisko 60 gatunków chruścików, ponad 400 gatunków błonkówek, blisko 700 gatunków muchówek). Mimo że liczba gatunków jest pokaźna, nie oddają rzeczywistego bogactwa gatunkowego bezkręgowców występujących na terenie Parku. Spodziewać się można, że rzeczywista liczba gatunków bezkręgowców zamieszkujących ŚPN jest wielokrotnie wyższa.

Wymienienie choćby przykładowej części bezkręgowców stwierdzonych w ŚPN przekroczyłoby znacznie ramy niniejszej informacji. Jednak z pewnością na szczególną uwagę zasługuje choćby kilka gatunków stanowiących istotne walory przyrodnicze Parku, bądź wskazujących na znaczną naturalność czy wręcz pierwotność ekosystemów ŚPN, w tym w szczególności ekosystemów leśnych. Są to np.:

  • ślimak – przeźrotka Kotuli (Semilimax kotulai) – górski gatunek reliktowy (relikt późnoplejstoceński) związany z górskimi lasami o charakterze pierwotnym. W Polsce, prócz Gór Świętokrzyskich, znany z niektórych regionów Karpat i Sudetów. Spotkać go można pod leżącymi na ziemi, próchniejącymi pniami martwych drzew, oraz pod kamieniami. W ŚPN stwierdzonywyłącznie w obszarach ochrony ścisłej „Łysica”, „Święty Krzyż” i „Czarny Las”.
  • ślimak – świdrzyk siedmiogrodzki (Vestia elata) – gatunek górski związany z cienistymi i wilgotnymi lasami o charakterze naturalnym, z bujnym runem i podszytem. W ŚPN spotykany w lasach bukowo-jodłowych zlokalizowanych w obszarach ochrony ścisłej. Spotkać go można w ściółce, pod leżącymi na ziemi pniami martwych, powalonych drzew. Gatunek ten został umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, w kategorii gatunków silnie zagrożonych wyginięciem.
  • chrząszcz z rodziny kózkowatych – nadobnica alpejska (Rosalia alpina) – gatunek związany z dużymi kompleksami lasów bukowych, z dużym udziałem buka, pozbawionymi leśnej działalności gospodarczej. Rozwój larw tego gatunku odbywa się w obumierających i świeżoobumarłych (najczęściej powalonych lub złamanych) bukach, w miejscach dość silnie nasłonecznionych (a więc z reguły w miejscach wiatrołomów i wiatrowałów). Z powodu powszechnie stosowanego od blisko 200 lat usuwania takich drzew w lasach, a także składowaniem pozyskanych buków na śródleśnych i przyleśnych składnicach, przywabiających samice nadobnicy, które na takich drzewach składają jaja (a drzewa trafiają do przerobu w początkowej fazie rozwoju larw tego gatunku), jest gatunkiem ginącym w całym europejskim areale swego naturalnego występowania. Również w Górach Świętokrzyskich, w tym w ŚPN prawdopodobnie gatunek ten już wyginął. Ostatnie potwierdzone informacje o jego występowaniu w Parku dotyczą lat 50-tych XX wieku. Można jednak żywić nadzieję, że w niektórych miejscach (w szczególności objętych ochroną ścisłą) mogła przetrwać jego nieliczna populacja, która przy odpowiedniej realizacji ochrony stanowić mogłaby źródło odtworzenia się populacji we właściwej jej liczebności. Nadobnica alpejska jest gatunkiem prawnie chronionym, umieszczonym w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii gatunków silnie zagrożonych, a ponadto jest uznana za gatunek priorytetowy w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej.
  • chrząszcz z rodziny poświętnikowatych – pachnica dębowa (Osmoderma eremita) – aktualnie nadzwyczaj rzadko spotykany gatunek, odbywający kilkuletni rozwój larwalny w próchnowiskach drzew liściastych (najczęściej starych, o znacznej grubości). Środowisko takie jest aktualnie środowiskiem dość unikalnym – głównie za sprawą różnego rodzaju działań gospodarczych (usuwanie drzew z próchnowiskami, usuwanie drzew zanim rozpoczną się w nich procesy starzenia się, skutkujące powstawaniem próchnowisk, itp.). Pachnica dębowa jest w Polce gatunkiem objętym ścisłą ochroną prawną, a ponadto, podobnie jak nadobnica alpejska, jest gatunkiem priorytetowym w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej.
  • chrząszcz z rodziny sprężykowatych – sprężyk (Ampedus melanurus), chrząszcz z rodziny zgłębkowatych – zgłębek bruzdkowany (Rhysodes sulcatus), chrząszcz z rodziny jelonkowatych – wynurt (Ceruchus chrysomelinus), chrząszcz z rodziny zgniotkowatych – zgniotek cynobrowy (Cucujus cinnabarinus) – wszystkie te gatunki to typowi mieszkańcy lasów o najwyższym stopniu naturalności, posiadających znamiona lasów pierwotnych, związane swym rozwojem ze środowiskiem martwych, próchniejących drzew. Trzy z nich objęte są w Polsce ścisłą ochroną prawną (zgłębek, wynurt i zgniotek), a dwa umieszczone są w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej (zgłębek i zgniotek).
  • chrząszcz z rodziny jelonkowatych – jelonek rogacz (Lucanus cervus) – jeden z najokazalszych krajowych chrząszczy. Rozwój larwalny odbywa w próchniejących korzeniach starych, obumarłych dębów, w widnych lasach liściastych i mieszanych. Jeszcze w latach 50-tych XX wieku był gatunkiem w ŚPN dość często obserwowanym. Aktualnie, jak można przypuszczać, jest gatunkiem skrajnie rzadkim. Przyczyną zaniku tego gatunku w naszym kraju jest prawdopodobnie zmiana charakteru widnych lasów środkowoeuropejskich na bardziej cieniste, wilgotniejsze, z bujną warstwą podszytu, spowodowana jak się uważa globalnymi zmianami klimatycznymi. Gatunek objęty w Polsce ścisłą prawną ochroną, umieszczony w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej.
  • motyl z rodziny rusałkowatych – przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia) – bardzo rzadko obserwowany, wymierający w Europie motyl dzienny. Związany z ekstensywnie użytkowanymi, wilgotnymi i zabagnionymi łąkami, na których występuje czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis) – roślina pokarmowa gąsienic tego gatunku. Zanik tradycyjnych metod użytkowania wilgotnych łąk poprzez wprowadzenie mechanizacji, nawożenie, dokładne wykaszanie (najczęściej tuż nad powierzchnią gruntu), itp. doprowadził do zaniku tego gatunku na znacznej części areału jego naturalnego występowania. Przeplatka aurinia jest w Polsce gatunkiem objętym ścisłą ochroną prawną, a ponadto umieszczona jest w załączniku II Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej. W ŚPN realizowany jest program czynnej ochrony tego gatunku, poprzez stosowanie odpowiednich zabiegów na wilgotnych łąkach, na których występuje.

Interesującym jest fakt, że z terenu ŚPN opisano kilka nowych dla wiedzy gatunków (przez co Park jest miejscem typowym – locus typicus lub inaczej terra typica tych gatunków). Są to: dwa gatunki nicieni (Eudorylaimus familiarisEnchodelus geraldi), jeden gatunek ślimaka lądowego (Plicuteria lubomirskii), trzy gatunki roztoczy (Trichouropoda stammersimilis, Brachychochthonius paraplanusLorryia inconstans) oraz jeden gatunek muchówki (Panimerus niesiolowskii). Park otrzymuje kolejne informacje o występujących na jego terenie kolejnych gatunkach nowych dla nauki, w szczególności spośród roztoczy.